جمله لبّ- قسمت اول

نکته‌ای راجع به ترجمه

جمله لبّ ترجمه‌ایست که برای Thesis Statement به ذهنم رسید. برای لفظ Thesis جایی ترجمه‌ای ندیده‌ام جز همان فارسی‌شده آن که «تز» باشد. از طرفی واژه «تز» در اصطلاحات مقاله‌نویسی رایج در فارسی، می‌تواند همچنین معادل Proposal که به نحوی به معنای ایده یک پایان‌نامه (معمولاً دکتری) است، باشد. البته بر اینگونه ترجمه‌های کار-راه-انداز و سطحی می‌توان ایراد وارد کرد؛ به عنوان مثال به همان Proposal طرح مقاله هم گفته می‌شود که به نظر من «طرح مقاله» اصطلاح مناسب‌تریست برای Essay Map که در این مطلب هم اشاره‌ای بدان خواهد رفت.

ترجمه من از Thesis Statement هم این ایراد را دارد که «لبّ» واژه‌ایست عربی و در نهایت، کار «فارسی‌سازی» درست صورت نگرفته، لیکن در هر حال استفاده از واژه لبّ را به استفاده از واژه تز خصوصاً از این جهت هم که وا‌ژه تز در معنی دیگری هم به‌کار می‌رود و می‌تواند به آشکارا منظور را نرساند، ترجیح دادم.

واژه «لبّ» به ضمّ ل و تشدید ب در فرهنگ معین به معنای «خالص و برگزیده از هر چیزی» (معنی اول از سه معنی) آورده شده که همین معنی نیز مورد نظر است. شایسته ذکر است که تنها برای اجتناب از استفاده از لغتی انگلیسی در متن فارسی، تلاش بر این معادل‌سازی شد و اعتقادم بر آنست که کار معادل‌سازی لغات کاریست تخصصی و متخصصان زبان فارسی باید برای انجام این امر راهی بیاندیشند. در هر حال اگر با توجه به کارکرد Thesis Statement، معادل بهتری و به‌خصوص «فارسی‌تر»ی می‌توان پیشنهاد داد، از نظر شما بسیار استقبال می‌کنم.

مقدمه

جمله لبّ اصلی‌ترین و مرکزی‌ترین ایده نویسنده مقاله است که با نوشتن مقاله قصد از اثبات آن را دارد. در اکثر مقالات فارسی، اگر دقت کنید خواهید دید که این جمله را که باید در نزدیکترین محل به شروع مقاله آورده شود، معمولاً یا پیدا نمی‌کنید و یا به سبب گنگ نوشته شدن آن، به درک مقدماتی شما از مقاله کمکی نمی‌کند. پس بر آن شدم که به عنوان یکی از اصلی‌ترین و ابتدایی‌ترین قدم‌ها در نوشتن یک مقاله درست دانشگاهی، به چگونگی و بایدها و نبایدهای نوشتن این جمله در مقاله بپردازم. در مطالعه یک مقاله -همچنانکه هنگام نوشتن- به وجود جمله لبّ حساس باشید: مقاله‌ای که جمله لبّ ندارد یا جمله لبّ آن مطابق با قاعده نوشته نشده است، به احتمال قوی مقاله ضعیفی‌ست و با مطالعه ادامه آن اینکه از مقاله چیز چندانی دستگیرتان نشود، یا با مقاله‌ای نابسامان و گیج‌کننده روبه‌رو شوید، نباید غافلگیرتان کند.

در دو قسمت این مطلب درباره جمله لبّ، ابتدا درباره ماهیت و کارکرد این جمله در مقاله می‌خوانید و اینکه آیا این جمله -با توجه به مرکزی بودن آن در مقاله و لزوم بازگشت مدام کلیه مطالب بدان- در حین نوشتن مقاله قابل تغییر است. نکات مفید برای نوشتن یک جمله لبّ خوب و همچنین نکاتی که باید از آن‌ها پرهیز کنید در ادامه می‌آید و آخرین نکته نیز ارتباط مستقیم و کلیدی جمله لبّ با طرح مقاله Essay Map است که معمولاً با کمترین فاصله از هم و همراه یکدیگر در مقدمه یک مقاله آورده می‌شود.

• جمله لبّ چیست و چه کمکی به نوشتن مقاله می‌کند؟

جمله لبّ جمله‌ایست که در خلاصه‌ترین و مفیدترین وجه ممکن پاسخ نویسنده را به سؤالی که در موضوع مقاله مطرح شده، می‌دهد و یا اگر موضوع مقاله سؤال نیست، نویسنده در جمله لبّ به شکلی مختصر و مفید عقیده خود را راجع بدان بیان می‌کند. جمله لبّ هدف و نتیجه مقاله را توامان با هم مطرح کرده به نحوی که خواننده از اول بداند در ادامه مقاله، جهت‌گیری نویسنده به سوی اثبات چیست. جمله لبّ، مرکزی‌ترین ایده یک مقاله است و هنگام نوشتن مقاله نویسنده باید بیشترین تمرکز را بر آن داشته باشد که هرچه در مقاله گنجانده می‌شود:
۱. در ارتباط مستقیم با جمله لبّ باشد، و
۲. برای اثبات و دفاع از جمله لبّ باشد.

جمله لبّ بیشترین و بهترین کمک را به سازمان‌دهی مقاله می کند. نوشتن جمله لبّ اگر قبل از شروع نوشتن مقاله باشد، به نویسنده توانایی تصمیم‌گیری روشن و سریع می‌دهد بر اینکه چه چیز باید در مقاله گنجانده شود و چه چیز نامربوط است و حتی اگر هم اشاره به آن در مقاله برای خواننده جالب است، به دلیل بی‌ربط بودن به جمله لبّ بهتر است به صورت زیرنویس درآید، یا حذف شود و یا نویسنده تصمیم گیرد خطر ضربه به شکل علمی مقاله را در صورت حفظ آن مطلب که مستقیماً مربوط نیست، بپذیرد. همچنین جمله لبّ به شما کمک می‌کند که ایده کلی خود را راجع به ترتیب قرار دادن مطالب در یک نظم منطقی در عمل پیاده کنید. مهم‌ترین راهنمایی شما در این رابطه آن است که کدام ترتیب به بهترین وجه، لبّ مقاله شما را برای خواننده قابل فهم کرده و خواننده را در قبول آن با شما همراه می‌کند.

روشی که بازدهی خوبی دارد می‌تواند این باشد که جمله لبّ خود را قبل از شروع نوشتن بدنه مقاله خود و حتی قبل از شروع نوشتن مقدّمه مقاله، بنویسید و آن را حفظ کنید و یا جایی که مدام در نظرتان باشد قرار دهید: مثلاً بالای کلیه صفحات فایل آفیستان بگذارید یا بالای کلیه برگهایی که برای نوشتن مقاله استفاده می‌کنید، چاپ کنید. بدین گونه در حین نوشتن به خاطر خواهید داشت که مدام به این جمله برگردید و کار خود را از جهت مربوط بودن و جهت‌گیری به سمت آن ارزیابی کنید و از آن راه منحرف نشوید.

• آیا می‌توان جمله لبّ را تغییر داد؟

بسیار اتفاق می‌افتد که در حین نوشتن به این نتیجه می‌رسید که جمله لبّ اولیه شما پاسخگوی آنچه می‌خواهید بدان برسید و یا به عبارتی منطبق با آنچه نظرتان به سوی آن سوق می‌یابد، نیست. هیچ منعی بر اینکه جمله لبّی که در اولین‌بار نوشتن و در‌واقع در متن پیش‌نویستان برروی کاغذ آورده‌اید، با جمله لبّ نهایی -نه تنها در شکل و ظاهر و ویرایش بلکه در نکته‌ای که حاوی آنست- یکی نباشد. به خاطر داشته باشید که نوشتن یک عمل اکتشافی‌ست و ضمن نوشتن، منطقی‌ست که گاه بدان نتیجه برسید که لازم است جمله لبّ تغییر یابد. لیکن نباید فراموش کنید که به نسبت درجه تغییر جمله لبّ اولیه، مقاله‌ای هم که می‌نویسید باید تغییر کند و اگر نظرتان راجع به موضوع مقاله در جمله لبّ از این رو به آن رو شد، باید آماده باشید که کل مقاله را دوباره‌-نویسی کنید. مثلاً اگر در ابتدا موافق با تغییر یک قانونی بودید و ضمن نوشتن قانع شدید که نظرتان این نیست بلکه مخالف تغییر آن قانونید، باید به تبع تغییر این‌چنینی جمله لبّ، تغییراتی اساسی هم در متن مقاله صورت دهید. اگر جمله لبّ را تغییر داده ولی مقاله را همانطور بگذارید، مانند آنست که سری جدید بر روی بدنی قدیمی می‌گذارید و این ناهماهنگ، گیج‌کننده و غیرقابل‌قبول است.

• نکاتی برای نوشتن یک جمله لبّ خوب:

الف) یک جمله لبّ خوب عقیده نویسنده را به طور روشن درباره موضوع مقاله بیان می‌کند. اگر جمله لبّ شما بدین‌صورت باشد که «در خصوص این موضوع برخی چنین می‌اندیشند و برخی چنان» این تز خوبی نخواهد بود: باید روشن کنید به نظر شما کدام درست است و در مقاله خود نظر کدام گروه را ثابت می‌کنید. یا مثلاً اینکه بگویید «فلان موضوع اختلافات بسیاری را میان نویسندگان ایجاد کرده و باید برای حل آن راهی اندیشیده شود» باز هم خوب نیست و باید بیان کنید راه شما برای حل آن چیست. همچنین اگر بیان کنید که «در این مقاله هدف من آنست که به فلان سؤال پاسخ دهم و با توجه به فلان فاکتورها، مساله را بررسی کنم»، باز هم جمله تز خوبی ننوشته‌اید، بلکه لازم است بیان کنید که پاسخ شما چیست.

ب) یک جمله لبّ خوب حرف جدیدی برای گفتن دارد و مطالب خسته‌کننده و تکراری را مطرح نمی‌کند. باید با خود رو راست باشید: اگر موضوعی که می‌نویسید قبلاً بدان پرداخته شده، سراغ آن نروید، حتی اگر به اعتقاد شما هنوز نکاتی طرح نشده در ارتباط با آن وجود دارد. در چنین وضعیتی، راه‌حل ایده‌آل، جدلی کردن موضوع مقاله و جمله لبّتان است. به‌طوری که به جای آنکه همان موضوع را عیناً بررسی کنید و یا نکاتی بدان بیافزایید، آن موضوع را در ارتباط با موضوعی دیگر به شیوه‌ای که سمت‌وسوی موضوع شما از موضوع قبلی تغییر کند و یا به نحوی جزئی‌تر وارد دریچه‌ای جدید از آن موضوع گردد، بررسی کنید. این نکته خصوصاً در مقاله‌نویسی ما ایرانی‌ها بسیار جای کار دارد: با نگاهی کلی به مقاله‌ها و دسته‌بندی آن‌ها متوجه می‌شویم که اکثر مقاله‌ها، «توصیفی» اند: مانند جزوه کلاس درسی، مسائلی مطرح شده، جنبه‌های مختلف تعریف شده و تمام. درحالی‌که مقالات علمی و قوی معمولاً مقالات «جدلی» هستند و حتی اگر هم به دنبال تعریف موضوعی باشند که تا آن زمان طرح و معرفی نشده -به نحوی که خطر توصیفی شدن مقاله را بالا ببرد- باز هم آن جنبه در تقابل با موضوعی دیگر قرار داده می‌شود. جدلی کردن جمله تز از این خطر که تز شما موضوعی تکراری و خسته‌کننده را بیان کند، کم کرده و خواننده را تشویق به ادامه خواندن می‌کند.

ج) یک جمله لبّ خوب، «مانع» است؛ بدین معنا که تنها یک نظر را بیان می‌کند. شما در مقاله خود نمی‌توانید از چند نظر دفاع کنید و باید یک نظر را انتخاب کرده و در پیش گیرید. همچنین بیان دو جنبه از یک موضوع در مقاله احتمال این را که مقاله شما کلی شود، بالا می‌برد و این معمولاً بدانجا می‌انجامد که نتوانید به نحو قانع‌کننده به همه آن جنبه‌ها بپردازید و در نتیجه قسمتی از ادعای شما بدون اثبات باقی بماند. مقالات خوب -به تبع جمله لبّ خوب خود- تا جای ممکن جزئی‌اند و مقالات کلی -خصوصاً اگر محدودیت تعداد کلمه هم داشته باشند- معمولاً گیج‌کننده از آب درمی‌آیند و خواننده در آخر دستگیرش نمی‌شود که نکته اصلی چه بود و با خواندن آن مقاله چه چیز جدیدی را فراگرفت!

د) یک جمله تز خوب «جامع» است؛ بدین معنا که نظری که در آن جمله بیان شده، از همه جهات و به‌طور کامل در مقاله بحث می‌شود و هیچ سؤال و احتمال و جهتی از آن، ناگفته نمی‌ماند. درواقع به دلیل امکان دستیابی به این جنبه از جمله لبّ (جامعیت) است که اول باید دقت کرد که جمله لبّ مانع باشد و بیش از یک نظر را بیان نکند، چون در غیراین‌صورت، امکان بحث جامع بیش از یک نظر در مقاله مشکل‌تر می‌شود.

ه‍) در نوشتن جمله لبّ خود از کلماتی که معانی روشن دارند، استفاده کنید. استفاده از کلمات گنگ نه تنها به فهم خواننده از نوشته شما کمکی نمی‌کند، بلکه می‌تواند بدان معنی برداشت شود که خود نویسنده هم نمی‌داند چه می‌خواهد بیان کند! به جای «خوب» مثلاً، بگوئید «مفید از جهت هزینه کمتر»، به جای «بد» می‌توان گفت «روال اداری طولانی-مدت»، به جای «سیستم» بگوئید کدام جنبه از سیستم مد نظر شماست و امثال این.

و) جمله لبّ باید چنان نوشته شود که تشخیص آن در چشم خواننده آسان باشد و معمولاً در پاراگراف اول مقاله -و اگر مقاله شما طولانی‌ست- در مقدمه آن آورده می‌شود. خواننده خود را گیج نکنید و مساله را زیاد پیچیده نشان ندهید. لازم است خواننده از همان اول تکلیف خود را با شما و با خودش بداند و متوجه شود که مثلاً اگر مطلب شما آن نیست که وی به دنبالش می‌گردد، دیگر وقت خود را به خواندن ادامه مقاله هدر ندهد و نیز اگر تصمیم گرفت خواندن را ادامه دهد، امکان درک روشن مطالبی را که شما در پی می‌آورید، داشته باشد و مجبور نشود مدام مطالب را مرور کند تا بتواند حدس بزند ربط آن‌ها به هم چیست. اگر جمله لبّ شما روشن و در ابتدای مقاله باشد، وی می‌داند که شما چه چیز را دنبال می‌کنید و می‌خواهید به کجا برسید.

در قسمت دوم این نوشته، درباره اشتباهات رایج در نوشتن جمله لبّ و سپس ارتباط جمله لبّ با «طرح مقاله» می‌خوانید.